شأن نزول، مقاصد و اهداف کلی سوره حمد، و محورها و آموزه های آن چیست؟
طبقه بندی موضوعی تفسیر
برچسب تعالیم و آموزه هاشأن نزول سوره حمد
پرسش
شأن نزول، مقاصد و اهداف کلی سوره حمد و محورها و آموزه های آن را لطفا به صورت دسته بندی بیان نمایید. با سپاس
پاسخ اجمالی
تعالیم سوره حمد در یک نگاه کلی، به دو بخش تقسیم می شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید، و بخشی از نیازهای بنده. آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش؛ مانند ربوبیّت و رزاقیت است؛ موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروی آن، از دیگر مباحث این سوره است. همچنین ابراز علاقه به ادامۀ راه اولیای الاهی، و اعلام بیزاری و انزجار از گمراهان و غضب شدگان موضوعات پایانی سوره فاتحة الکتاب است.
پاسخ تفصیلی
از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد دارای هفت آیه است که هر یک از این آیات اشاره به مطلب مهمی دارد.
آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش، ربوبیّت خداوند، موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروی آن است.
همچنین به ادامه راه اولیای خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب شدگان اعلام بیزاری و انزجار شده است. و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم میشود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن میگوید و بخشی از نیازهای بنده.
در مجموع تعالیم و آموزه های این سوره به صورت خلاصه چنین است:
1. انسان در تلاوت سوره حمد، با «بسْمِ اللَّهِ» از غیر خدا قطع امید می کند. این آیه سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما می آموزد.
2. «رَبِّ الْعالَمِینَ» درسی است از باز گشت همۀ نعمت ها و تربیت همۀ موجودات به خدا، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاک الاهی سرچشمه می گیرد.
3. «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع این نکته را بازگو می کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می دهد.
4. «مالِک یَوْمِ الدِّینِ» غفلت از آینده را از انسان می زداید. این آیه در واقع توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.
6. «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین» توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان ها را بیان می کند؛ «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» نفی ریا و شهرت طلبی است، و «إِیَّاکَ نَسْتَعین» اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت، و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الاهی است.
8 «أَنْعَمْتَ» توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت ها به دست او است.
9 انسان با گفتن «اهْدنَا» رهسپاری در راه حقّ و درست را درخواست می کند.
10 در «صِراطَ الَّذینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» همبستگی خود را با پیروان حقّ اعلام میکند. به بیان روشن تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت ها همه از سوی او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم، راه کسانی که مشمول نعمت های او شدهاند، و این راه از راه غضب شدگان و گمراهان جدا است. و سرانجام جملۀ «غَیْرِ الْمَغْضُوب عَلَیْهِمْ» و «لَا الضَّالِّینَ» بیزاری و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز می دارد.[1]
در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (ص) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است:
«خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بندهام تقسیم کردم، نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را می خواهد از من بخواهد. هنگامی که بنده می گوید: «بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند بزرگ می فرماید: بنده ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامی که میگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، خداوند می فرماید: بنده ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایی را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت های سرای آخرت را بر نعمت های دنیای او می افزایم، و بلاهای آن جهان را نیز از او دفع می کنم، همان گونه که بلاهای دنیا را دفع کردم. و هنگامی که می گوید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند می گوید: بنده ام گواهی داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می کنم، و سهم او را از عطایم افزون می سازم.
زمانی که می گوید: «مالِک یَوْمِ الدِّینِ»، او می فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز
حساب، حسابش را آسان می کنم، حسناتش را می پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم.
وقتی می گوید: «إِیَّاک نَعْبُدُ»، خداوند بزرگ می گوید: بنده ام راست می گوید، تنها مرا پرستش می کند، من شما را گواه می گیرم بر این عبادت خالص، ثوابی به او می دهم که همۀ کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.
هنگامی که می گوید: «إِیَّاک نَسْتَعِینُ»، خدا می گوید: بنده ام از من یاری جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک می کنم، در سختی ها به فریادش می رسم، و در روز پریشانی دستش را می گیرم.
و هنگامی که می گوید: «اهْدنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...»، (تا آخر سوره) خداوند می گوید این خواسته بنده ام بر آورده است، و او هر چه می خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او می بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش میسازم.[2]
[1] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 6- 8، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 15- 17، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383 ش.
[2] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 300، جهان، 1378ق.
برچسب: ،
