موردو چایی ( رودخانه مردق )

پیشخوان / بخوانید / تفسیر نماز

■ تفسیر کلمات رکوع و سجده

رضا اخوی، مرکز تخصصی نماز

سبحان: از ریشه سَبَحَ در مورد خداوند به معنی تنزیه یا منزه بودن است؛ همانگونه که امام صادق(ع) می­فرمایند: "سبحان الله، همان تنزیه خداست".[1]

ربی: رب از ریشه رَبَبَ به معنی مالکیتی است که تمام امور مملوک را تدبیر می­کند و در جهت رشد او کوشش دارد. این معنا در آیه 49و50 سوره طه نقل شده است، آن هنگام که فرعون از موسی(ع) سؤال می­کند: "فَمَنْ رَبُّکُما یا مُوسی"؛ ربّ خودتان را برای من تعریف کن. او جواب می دهد:"رَبُّنَا الَّذی أَعْطی‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی"؛ ربّ ما کسی است که همه چیز را خلق و هدایت می­کند (یعنی مسیر چگونه بودنش را روشن می­کند).

همچنین در آیه 54 سوره اعراف، دو  خصوصیت را برای خدا بیان می کند: اول اینکه خالق همه چیز است؛ دوم اینکه، همة امور به امر او می­چرخند.[2]

العظیم: کلمة عظیم صفت مشبهه است از ماده عَظُمَ. علمای لغت می­گویند:"عظیم از اسماء خداوند به معنای کسی است که از تمام جهات در مقابل غیر او از خلق، برتری داشته باشد، به صورتی که تمام خلق در مقابل او صغیر و حقیر باشند. پس همانا عظمت و برتری بر همه، این را به ذهن می آورد که دور نیست که او حافظ ما و مالک مطلق ما باشد و لازم است ما او را تسبیح کنیم؛ پس عظیم مطلق از جمیع جهات، فقط خداست.[3]

بحمده

انسان وقتی خالق با عظمت و پروردگار بزرگ خود را شناخت، ناخودآگاه به خاطر نعمت های فراوان او زبان به حمد می­گشاید و می­گوید: پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم.

نکته

اگرچه می­توان ذکرهای مختلفی را در رکوع استفاده نمود، ولی نقل شده است که وقتی آیه «فَسَبِّحْ باسْمِ رَبِّک الْعَظیمِ»[4] نازل شد، پیامبر دستور دادند در رکوع خداوند را تعظیم کنید و این ذکر را در رکوع بگویید: «سُبْحانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَ بحَمْدهِ»؛ یعنی پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم.[5]

سُبْحانَ رَبِّیَ الأعلَی وَ بحَمْدهِ

معانی سبحان الله، ربی و بحمده در ذکر رکوع اشاره شد. در تفسیر سجده، تنها باید به تبیین کلمه "الاعلی" بپردازیم.

کلمه اعلی اسم تفضیل از کلمه "علو" به معنی بلندی است که به معنی بلند مرتبه­ترین می­آید؛ یعنی هیچ ذهنی به مرتبه او دست­رسی ندارد و هر کمال و مرتبه­ای برای او قائل شوی، او از آن بالاتر و بلندتر است.

سجده، بهترین حالتی است که انسان را به خدا نزدیک می­کند و نمازگزار با ذکر«سبحان ربی الاعلی و بحمده»؛ یعنی: پروردگار من از همه کس بالاتر می باشد و از هر عیب و نقصی پاک و منزه است و من مشغول ستایش او هستم، به تنزیه پروردگار و رازگویی با او می­پردازد.

چرا عظیم، چرا اعلی؟

گاه پرسیده می­شود که چرا در رکوع خداوند را با صفت عظیم و در سجده با صفت اعلی می­ستاییم؟

علت اصلی اینکه ما دو ذکر "سبحان ربی العظیم و بحمده" و "سبحان ربی الاعلی و بحمده" را در رکوع و سجده می­گوییم، دستور الاهی است و در روایات ما امر به این فعل آمده است.[6]

افزون بر این مسأله، می­توان برای آن حکمت­هایی را نیز یافت؛ رکوع در نماز، تعظیمی در برابر خداوند است و ما با هر رکوع، تعظیمی را در مقابل خداوند انجام می­دهیم. تعظیم در مقابل شیئ به این معناست که ما معتقد به عظمت آن شیء هستیم و در مقابل این عظمت، سر تعظیم در مقابل او خم می­کنیم و در مقابل خداوند تعظیم کرده و با گفتن صفت عظیم برای خداوند، به عظمت او اذعان می­کنیم. در نماز نیز باید به معنای این الفاظ دقت داشته باشیم.

سجده در مقابل خداوند نیز به این معنا است که در مقابل او به خاک می­افتیم و کوچکی خود را در مقابل خداوند اقرار می­کنیم. حال اگر در این حالت، خاضعانه و خاشعانه با ذکر صفت اعلی برای خداوند به بلند مرتبه بودن خداوند اذعان کنیم و وقتی به خاک افتاده­ایم، اقرار به این کنیم که خداوندا، تو از همه کس بالاتر هستی، حالت بندگی بسیار بالایی به وجود می­آید و واقعاً می­توان این حالت را بهترین حالت انسان برای بندگی خداوند دانست.

[1] . سَأَلْتُ أَبَا عَبْد اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سُبْحانَ اللَّهِ مَا یُعْنَی بهِ قَالَ تَنْزیهُهُ. کافی، ج1، ص118.

[2]. إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ ستَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی‏ عَلَی الْعَرْش یُغْشی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمین.َ اعراف/54.

[3]. فالعظیم من أسماء اللّه تعالی: و هو المتفوّق قوّة و قدرة علی من سواه من الخلق أجمعین مطلقا، بحیث یکون کلّ عنده متصاغرا و حقیرا.
فانّ العظمة المطلقة و التفوّق علی الکلّ فی القوّة: یرفع الاستبعاد علی الحافظیّة و المالکیّة و لزوم التسبیح و قبح الکفر. فالعظیم المطلق من جمیع الجهات: هو اللّه المتعال.(التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج‏8، ص175).

[4] . واقعه، 74.

[5] . جامع الاحادیث، ج2، ص922 به نقل از تفسیر نماز، ص134.

[6] . همانا در رکوع سبحان ربی العظیم و بحمده و در سجده سبحان ربی الاعلی و بحمده گفته می شود؛ زیرا زمانی که خداوند تبارک و تعالی "فسبح باسم ربک العظیم" را نازل کرد پیغمبر (ص) فرمودند این ذکر را در رکوع خود بگویید و زمانی که خداوند "سبح اسم ربک الاعلی" را نازل کرد، پیامبر(ص) فرمود این ذکر را در سجده های خود قرار دهید. شیخ صدوق، من‏لایحضره‏الفقیه، ج 1، ص 31، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 هـ. ق.